قانون پایستگی سانسور
سانسور از بین نمیرود بلکه از نوعی به نوع دیگر تبدیل میشود!
مادامی که از تاریخ سینما سخنی به میان بیاید، ناچاریم به موازات آن از تاریخ سانسور و آثار آن بر سینما نیز سخن بگوییم. سانسور پدیدهای است که در سراسر تاریخ به اشکال گوناگون گریبان فیلمهای بسیاری را در سینمای جهان گرفته است. در این مقال اما قصد پرداختن به تاریخ سانسور و قضاوت ارزشی آن و صدور حکم به خوب یا بد بودن این جریان را ندارم، بلکه صرفا میخواهم نگاهی به یکی از دهها نوع اعمال سانسور در دنیای سینما بیندازم، یعنی سیستم «درجهبندی سنی فیلم». بهانه این نوشتار، مستندی ساخته کربی دیک (Kirby Dick) در شرح و بسط این گونه سانسور در سینمای هالیوود از یک سو و اقبال و خوشبینی برخی از سینماگران و سینمادوستان کشورمان به این سیستم و مطالبه به کارگیری آن به جای سیستم توقیف، از سوی دیگر است. با اینفو همراه باشید.
پیش از پرداختن به مستند This Film is Not Yet Rated (این فیلم هنوز درجهبندی نشده است) بهتر است نگاهی به تاریخ تأسیس و ساز و کار انجمن سینمایی آمریکا (Motion Picture Association of America یا به اختصار MPAA) بیندازیم که مسئولیت درجهبندی سنی فیلمها را در هالیوود بر عهده دارد. انجمن سینمایی آمریکا برای نخستین بار در سال ۱۹۳۰ به ریاست ویل اچ. هیز (Will H. Hays) و با تهیه و تنظیم مجموعهای از قوانین اخلاقی برای سینمای آمریکا تشکیل شد. قوانین تصویب شده شامل عدم نمایش صحنههای جنسی، برهنگی، تجارت غیرقانونی مواد مخدر، روشهای دقیق دزدی و سرقت، وحشیگری، فحاشی، ناسزاگویی به مقدسات، تمسخر ادیان، بردهداری سفیدپوستان و فروش زنان بوده است. اما در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی استفاده از این قوانین متوقف و سیستم درجه بندی سنی فیلمها جایگزین آن شد. سیستمی که جک والنتی (Jack Valenti) آن را ابداع کرد و خود نیز مجری آن در هالیوود شد. این سیستم درجهبندی داوطلبانه در ابتدا با هدف راهنمایی والدین در اینکه تماشای کدام فیلمها برای فرزاندانشان مناسبتر است و همچنین جلوگیری از تماشای ناخواسته برخی فیلمهای نامناسب توسط نوجوانان و جوانان شروع به کار کرد. مقصودی نسبتا خوب و بدون نقص که در ادامه نه تنها اسیر دنیای سرمایهداری شد بلکه به یکی از آخرین بقایای سیستم سانسور در هالیوود نیز بدل گشت.
مستند This Film is Not Yet Rated (این فیلم هنوز درجهبندی نشده است)، به بررسی این سازمان، اعضای آن، میزان سانسور و اصلاح فیلم طبق صلاحدید اعضای آن و ضرباتی که این فرآیند به مقوله سینما (به ویژه سینمای مستقل) وارد میکند، میپردازد. اعضای این سازمان که همگی والدین ناشناس آمریکایی هستند، براساس پروسه مبهمی فیلمها را درجهبندی میکنند؛ از G (قابل پخش برای همه سنین)، PG (قابل پخش برای همه سنین با هشداری برای خانوادهها که بهتر است فرزندان خود را همراهی کنند) و PG-13 (کودکان زیر ۱۳ سال فقط با همراهی والدین) گرفته تا R (افراد زیر ۱۷ سال تحت نظارت والدین به سینما بیایند)، NC-17 (ممنوع برای زیر ۱۷ سال) و NR (فیلمهایی که زیر بار درجهبندی نمیروند). درجهبندیهایی که کسب هرکدام از آنها در نهایت مواردی را جهت سانسور کردن به فیلمساز تحمیل میکنند؛ به دیگر سخن، میتوان این درجهبندیها را از G، به معنای کمترین میزان اعمال سانسور تا NC-17 به معنای بیشترین میزان اعمال سانسور دستهبندی کرد!
همانگونه که در مستند هم اشاره میشود، یکی از نخستین انتقاداتی که فیلمسازان به انجمن سینمایی وارد میدانند، همین نامشخص بودن اطلاعات و پیشینه اعضا و نیز روند درجهبندی فیلمها است. روندی که خروجیهای ضد و نقیض آن، محل دیگر انتقادات فیلمسازان شده است؛ چرا که به گفته تعدادی از آنان تاکنون به دفعات فیلمهایی با درجه سنی مثلا R را مشاهده کردهاند که مشکلاتشان بیشتر از مواردی بوده است که از این درجهبندی در ذهن داشتهاند! به دنبال همین مشاهدات و از آنجایی که این سازمان برای تصمیمات خود توضیحی ارائه نمیدهد، سینماگران آمریکایی معتقدند که سازمان بیشتر از آن که به والدین کمک کند، به نفع استودیوهای بزرگ فیلمسازی چون «والت دیزنی»، «پارامونت پیکچرز»، «برادران وارنر» و… عمل میکند. بیدلیل نیست که برخی از تحلیلگران معتقدند تفاوت میان درجهبندی R و NC-17 در گیشه میتواند میلیونها دلار باشد؛ چرا که دادن درجه NC-17 به یک فیلم برابر است با عدم تعلق بودجه تبلیغاتی و عدم اقبال استودیوهای فیلمسازی به آن فیلم و در یک کلام محدود شدن توانایی فروش آن. بنابراین علیرغم باور سازمان، سیستم درجهبندی سنی فیلم، بدترین ضربات را به گیشه و اکران گسترده یک فیلم وارد میکند. اگر هم فیلمسازی از درجهبندی فیلمش امتناع ورزد و در اکران عمومی تنها با یک شکایت از فیلمش مواجه شود، سازمان حق اقدام قانونی علیه آن فیلم را دارد (اما کماکان طی نمودن این فرآیند، کاملا داوطلبانه است)! عدم وجود مکانیسمی جهت آموزش والدین درجهدهنده و اعمال سانسور توسط آنها براساس سلیقه نیز از دیگر معایب این سیستم است.
در سینمای کشور ما نیز برای برخی فیلمها محدودیتهای سنی اعمال میشود اما به مرحله اجرا نمیرسد و تاکنون جدی گرفته نشده است. بنابراین این سیستم در سینمای ایران هنوز به آن حد از اعتبار نرسیده است که بتواند به نفع فیلم و فیلمسازی لابی کند یا منجر به سانسور فیلمها شود. درواقع، مستند کربی دیک (Kirby Dick)، تلنگری است به سینماگران ما که به پدیده سانسور، وجه و صورتی قانونی نبخشند و به شوق درآمدن از چاله به چاه نیفتند. درست است که امروزه به لطف پخشکنندههای مستقل، انجمن سینمایی آمریکا، قدرت غیرقابل انکار سابق را ندارد و شاهد آزادیهایی به مراتب بیشتر و نگاهی بازتر در سینمای هالیوود هستیم، اما واکاوی جامع فعالیتهای این انجمن و اثرات سوء سیستم «درجهبندی سنی فیلم» و بازشناسی معایب و محاسن آن پیش از پیشنهاد به کارگیری این سیستم در سینمای کشورمان، شاید ما را به راهحلهایی کارآمدتر برای مبارزه با سانسور و توقیف برساند. راهحلهایی که با عبرت گرفتن از این واکاوی، مانع متضرر شدن سینما شود.